Zamek Kapuszański wznosi się na wzgórzu Zámčisko nad miejscowością Kapušany niedaleko Preszowa.
Zamek ma status narodowego zabytku kultury. Znajduje się na wysokości 504 m n.p.m. w rezerwacie przyrody zajmującym powierzchnię 18,1 ha, z ważnym stanowiskiem botanicznym na skałach pochodzenia wulkanicznego. Przypuszcza się, że na jego terenie znajdowało się starożytne słowiańskie grodzisko.
Pełna przygód opowieść o słudze imieniem Kwaka
Nazwa zamku pochodzi od węgierskiego słowa kapu oznaczającego bramę. W przeszłości prowadził tędy główny szlak do Polski, o czym świadczy pobór myta udokumentowany w 1332 roku. Strategiczna lokalizacja wymagała zbudowania kamiennego zamku. Już w XIII wieku na wzgórzu znajdował się zamek królewski, zwany Maglovec lub Mogluch, od imienia jego właściciela Magloda, którego ród wymarł w 1300 roku. W 1315 roku zamek został zdobyty przez wojska królewskie po buncie kasztelana Henricha z Brezovicy, a kasztelan został uwięziony. Uwolnił go dopiero wierny sługa Kwaka. Dopuścił się podstępu, a następnie poświęcił się dla swojego pana i zajął jego miejsce w lochu. Kiedy odkryto fortel, Kwaka został okrutnie ukarany obcięciem obu rąk. Kasztelan nie zapomniał o lojalności sługi i w ramach rekompensaty podarował mu wioskę. Po ustąpieniu wojsk królewskich zniszczony zamek popadł w ruinę. W 1347 roku wzmiankowane jest jedynie miejsce zburzonego zamku (łac. locus castri). W późniejszym okresie właściciel tutejszych dóbr, Andrej de Koka, zbudował nowy zamek na istniejących ruinach. Wedle ówczesnych przekazów budowa zamku wymagała znacznych środków, 165 beczek wina i kilku tysięcy jaj. Zamek pełnił funkcję rezydencji mieszkalnej dla dworu, a później służył żołnierzom.
Burzliwa historia zamku
W 1440 roku król Władysław I Jagiellończyk podarował zamek szlachcicom ze wsi Rozhanovce, ale w 1464 roku jako właściciel jest już wzmiankowany niejaki Jan z Kapušan. Dokument z 1468 roku, w którym król Maciej Korwin nakazał miastom Koszyce, Bardejów i Preszów, aby pomogły Emerykowy Zapolyi w podboju Zamku Kapuszańskiego, wskazuje, że zamek był zajęty przez bratrzyków. Pod koniec XV wieku stał się on celem ataku ze strony polskich wojsk Jana Olbrachta. I to właśnie wtedy zamek został zniszczony, a w kolejnym stuleciu przebudowany i powiększony o dolny dziedziniec. Z czasem powstały też zabudowania gospodarcze, warsztaty rzemieślnicze i strażnica. Na przełomie XVI i XVII wieku właściciele przenieśli się do dworu we wsi Tulčík, a zamek zmienił swój charakter na refugialny (tzn. pełniący rolę schronienia). Na zamku działa straż zamkowa, a szlachta chroni się w nim tylko w wypadku zagrożenia. W 1686 roku, podczas powstania antyhabsburskiego, zamek został zajęty przez przywódcę kuruców, Imre Tököly’ego. W 1709 roku trafia w ręce Franciszka II Rakoczego, Telekessy zaś rozkazuje podpalić zamek. Zamek Kapuszański wraca w ręce rodziny Kapy w 1712 roku, a wdowa po Gabrielu z Kapušan, Eva Gergelaky, nakazuje jego odbudowę. Trzy lata później zamek zostaje spalony decyzją władz węgierskich, w obawie, że stanie się on ośrodkiem ruchu antyhabsburskiego.
Szczegółowe badania archeologiczne
Od tamtej pory zamek popadł w ruinę. W 1879 roku wciąż był jednak stosunkowo dobrze zachowany. Brakowało jedynie dachów (jak wynika z rysunków Miskovszkiego). W latach 1975–1976 na zamku trwały badania archeologiczne, a sam obiekt wpisano na listę narodowych zabytków kultury. W prace archeologiczne zaangażowany był rzymskokatolicki dziekan Juraj Macák. W 2012 roku, po prawie trzystu latach, rozpoczęto prace konserwatorskie i restauracyjne na zamku, w tym niezbędne badania archeologiczne i architektoniczno-historyczne, które trwają do dziś.
Obecnie zamek jest bardzo dobrze zachowaną ruiną, a ze wzgórza roztacza się wspaniały widok na Góry Slańskie, dolinę Sekčova i Wyżynę Ondawską.
Zamek chętnie odwiedzają rowerzyści i biegacze. Zwykle przybywają od strony Tulčíka i Fulianki.
Zamek Kapuszański leży na Szaryskim Szlaku Zamkowym. Będąc w okolicy, warto odwiedzić także inne zamki. Polecamy w szczególności: Zamek Szaryski, Zamek Solny, czyli Soľnohrad, Zamek Szebesz, Zamek Lipovský, Zamek w Zborovie, Zamek Plaveč, Zamek Kysak itd.
Fot. OOCR Region Šariš, Pierre Bona
