Zamek Szaryski – najpopularniejszy zamek w regionie
Wzgórze, na którym wzniesiono zamek, jest pochodzenia wulkanicznego. Powstało w wyniku erupcji gorącej lawy w okresie trzeciorzędu na morskim dnie i pod powierzchnią morza. Zamek zajmuje 154 hektary, z czego powierzchnia dziedzińca, który jest kraterem wulkanicznym, wynosi 3,5 hektara. Wzgórze zamkowe od niepamiętnych czasów było miejscem kultu, świętą górą, na której odbywały się obrzędy religijne i święta. Zamek Szaryski był natomiast jednym z najstarszych zamków komitatowych.
Znany był już w XII wieku
Zamek został zbudowany z inicjatywy króla węgierskiego w strategicznej lokalizacji i górował nad rozległymi obszarami Szarysza. Jego położenie pozwalało na kontrolowanie okolicy, a przede wszystkim ważnych szlaków regionalnych i handlowych między Spiszem a Polską. O znaczeniu tej lokalizacji w epoce brązu świadczy również budowa masywnego wału obronnego o konstrukcji kamienno-ziemnej na szczycie wzniesienia, który później został wykorzystany do budowy murowanych umocnień (jak wynika z najnowszych ustaleń – w XIV wieku). W XI–XII wieku Szarysz należał do królewskiego komitatu Novum Castrum z siedzibą w Abaújvár (obecnie Węgry), z którego na początku XIII wieku wyodrębniono nową jednostkę polityczno-administracyjną, komitat Szarysz, z siedzibą administracyjną na Zamku Szaryskim.
Do czasu utworzenia tzw. stolicy szaryskiej (komitatu, żupy), zamkiem zarządzali przedstawiciele komitatu Novum Castrum, komesi (łac. comes curialis). Jako pierwszy z nich w 1217 roku jest wymieniany Petur – curialis comes Dionýsii, czyli Piotr – nadworny komes żupana Novum Castrum, Dionizego. Na podstawie źródeł archiwalnych i wiedzy historycznej można przyjąć, że początki budowy zamku sięgają okresu przed 1217 rokiem. Był to zamek królewski, komitacki i pozostał nim przez cały wiek XIII. Pełnił rolę siedziby administracyjnej dóbr królewskich, a zarazem ważnego obiektu militarno-strategicznego. Okazjonalnie zatrzymywali się tu królowie węgierscy Bela IV, Stefan V Węgierski i Władysław IV Kumańczyk.
Zmiany właścicieli
Wraz ze stopniową feudalizacją kraju, zamek raz należał do króla, raz był w rękach różnych rodzin szlacheckich. Dobrze znany jest choćby ród Omodei, który stracił zamek po klęsce w bitwie pod Rozhanovcami (dawniej bitwa pod Rozgoniem) w 1312 roku. Pusty skarbiec królewski zmusił króla Zygmunta Luksemburskiego do przekazania zamku w 1393 roku w zastaw szlachcie ze Štítnika, a później Piotrowi z Perína, żupanowi szaryskiemu. Następnie właścicielem zamku był ród Soós z Solivaru. Po śmierci króla Zygmunta Luksemburskiego i jego następcy Albrechta II Habsburga, wdowa po królu Elżbieta Luksemburska zwerbowała najemnego dowódcę, Jana Jiskrę, aby zapewnić nie tylko utrzymanie posiadłości znajdujących się na terytorium dzisiejszej Słowacji, ale przede wszystkim ochronę praw spadkowych jej małoletniego syna Władysława Pogrobowca. W marcu 1441 roku wojska Jana Jiskry zdobyły zamek i przez kolejne prawie dwie dekady Jiskra zasiadał na zamku jako hrabia szaryski i żupan.
Zamek Szaryski jako ważny element obrony przed Turkami
W trudnym okresie najazdów tureckich sytuację w kraju komplikował rosnący w siłę ruch bratrzyków, którego bastionem na pewien czas stał się sam Szarysz. Dominacja sprzymierzeńców Jiskry zakończyła się w 1461 roku, kiedy zamek zdobyły wojska Macieja Korwina. Król potwierdził, że zamek jest własnością Jana z Perína, który zarządzał nim aż do połowy XVI wieku. Jednakże w politycznych rozgrywkach o tron między Janem Zapolyą a Ferdynandem I Habsburgiem, rodzina Perény stanęła po niewłaściwej stronie i niespełna dziesięć lat po bitwie pod Mohaczem, w 1537 roku, wojska cesarskie zdobyły zamek. Prefektem na zamku został uczony i humanista Jerzy (Juraj) Werner, którego rządy oznaczały upadek zamku.
Wielbicielami zamku byli poeta Pavol Orságh Hviezdoslav i Sándor Petőfi
W 1645 roku zamek stał się własnością Rakoczych, którzy na swoją rezydencję wybrali jednak dwór znajdujący się pod zamkiem. Sam zamek stał się bardziej obiektem militarnym (z koszarami) i stopniowo tracił swoją dawną uprzywilejowaną pozycję. Początkiem końca zamku był wybuch prochu strzelniczego. Zamek opustoszał i odtąd już tylko symbolicznie przechodził z rąk do rąk. I tak należał do Aspremonlorów, Szirtnarów i Puilskich. W XIX wieku ruiny zamku przyciągały romantycznie usposobionych studentów kolegium ewangelickiego w Preszowie, którzy spędzali wolny czas urządzając sobie wycieczki do zamku. Do stałych wielbicieli zamku należeli poeta Pavol Orságh Hviezdoslav, Sándor Petőfi czy F. Kerényi.
Współczesność
Obecnie na zamku prowadzone są prace konserwacyjno-remontowe. Roztacza się z niego wspaniały widok nie tylko na okoliczne wzgórza, ale także na pobliskie zamki i ruiny, które można zobaczyć gołym okiem lub za pomocą teleskopu, który w 2019 roku zainstalowano na wieży (zwanej donżonem). Przez cały rok zamek jest świadkiem wielu wydarzeń kulturalnych. Wśród popularnych letnich imprez można wymienić Noc Filmową na Zamku (lipiec) i Dni Zamku Šariš (początek września). Zamek Szaryski również leży na Szaryskim Szlaku Zamkowym.
Jeśli wybierasz się do regionu Szarysz, odwiedź także inne zamki (Zamek Solny, czyli Soľnohrad, Zamek Szebesz, Zamek Kapuszański, Zamek Lipovský, Zamek w Zborovie, Zamek Plaveč, Zamek Kysak itp.)
